Bez kanonu, ale z miłością do literatury oraz nowa teoria względności. Felieton Katarzyny Tubylewicz

Katarzyna Tubylewicz

– A kto to był ten Goethe? – zapytał mnie mój szwedzki znajomy, który jest świetnym lekarzem, a do tego bywałym w świecie i błyskotliwym człowiekiem. Staliśmy właśnie przed czarno-białym portretem Johanna Wolfganga, który nie wiadomo czemu wisiał na ścianie hotelu w pewnej narciarskiej miejscowości. Moje wytresowane w polskich szkołach inteligenckie serce stanęło z wrażenia. Człowiek z wyższym wykształceniem nie wie, kto to był Goethe!!! O Jezusie… Szwed nie wydawał się skonfundowany swoją niewiedzą, za to ja wstydziłam się za niego (kobiety tak czasem mają).

Podobnie poczułam się wiele lat temu, kiedy mój niewychowany w Polsce narzeczony, człowiek po dwóch wydziałach, zasnął w kinie na filmie Andrzeja Wajdy „Pan Tadeusz”. Chciałam mu przybliżyć nasz skarb narodowy i oto: ekranizację wielkiej epopei spotkał afront! Inna rzecz, że sama też się nudziłam, ale nie spałam. Nie spałam!

Niedawno byłam na ciekawej konferencji humanistycznej. Podczas kolacji prowadziłam długie rozmowy z wybitnie inteligentnym duńskim profesorem literaturoznawstwa. Szalenie się zainteresował nieznaną mu książką zupełnie nieznanego w Danii autora, o której powiedziałam, że cenią ją sobie Polacy. Chodziło o … „Mistrza i Małgorzatę” Bułhakowa. Nie słyszał o tej powieści. Obiecał, że przeczyta. Moje serce tym razem nawet nie zadrżało, bo przyzwyczaiłam się do tego, że w różnych krajach są różne kanony literackie, a skandynawskie podejście jest z zasady mało kanonicznie. Cóż począć.

fot: unsplash.com/Gülfer ERGİN

Inna rzecz, że akurat w Danii wylansowano w roku 2006 książkę dla szkół składającą się z fragmentów 108 duńskich utworów literackich i innych dzieł kultury, które trzeba znać oraz informacji o innych ważnych dziełach kultury wartych zapamiętania. Były tam bajki Andersena, zdjęcie budynku opery w Sydney zaprojektowanego przez duńskiego architekta Jørna Utzona oraz sugestia, by obejrzeć film Larsa von Triera „Idioci”.

Sam von Trier na wiadomość o stworzeniu kanonu dla szkół zareagował bardzo krytycznie. Stwierdził, że każdy kanon jest narzędziem politycznej i nacjonalistycznej propagandy.

W Szwecji nie ma ani kanonu, ani lektur obowiązkowych, w związku z czym mój syn po ukończeniu bardzo dobrych szkół szwedzkich, zabrał się już na własną rękę za czytanie Kafki i Dostojewskiego oraz zgłębianie, czym różni się renesans od baroku. Z kolei przewodnicząca szwedzkiej partii Chrześcijańskich Demokratów, która to partia (obecnie w rządzie) od dłuższego czasu uparcie walczy o stworzenie listy książek, które w szkole trzeba przeczytać, wykazała się jakiś czas temu w telewizji kompletną ignorancją w temacie klasyki literatury szwedzkiej. Zadano jej kilka pytań o autorów znanych książek i na żadne nie odpowiedziała prawidłowo. Nie wiedziała nawet, że szwedzki klasyk nad klasykami powieść „Gösta Berling” jest autorstwa noblistki Selmy Lagerlöf. Sama do szwedzkich szkół nie chodziłam, ale znam klasykę szwedzkiej literatury, prawdopodobnie dlatego, że mam wbite do głowy, że bez solidnych podstaw nie da się nigdzie poszybować  intelektualnie. Ale może nie wszyscy muszą latać.

Tak czy siak, jest rzeczą znamienną, że nowy centro-prawicowy rząd w Szwecji chce z jednej strony radykalnych ograniczeń polityki migracyjnej i ochrony szwedzkich wartości, a z drugiej obiecuje rozpoczęcie prac nad stworzeniem szwedzkiego kanonu dzieł kultury dla szkół.

Sztokholm, fot: www.unsplash.com/Jon Flobrant

Wywołało to debatę i dużo krytycznych głosów:

Nie chcę mieć poglądów na temat tego, jakie książki powinny być w kanonie literackim, ponieważ kanon, bez względu na to, co w nim jest, to narzędzie represji (…) Pragnie się stworzyć tak zwaną wspólnotę wartości i dołożyć cegiełkę do definiowania „szwedzkości”. Wszyscy mają się zgodzić co do tego, co Szwedzi rozumieją i lubią. A jak powstaną jakieś wątpliwości, będzie można się odwołać do autorytetu, czyli do listy dzieł kanonicznych” denerwuje się w „Dagens Nyheter” pisarz i wydawca Gunnar Nirstedt.

W „Expressen” został właśnie opublikowany protest przeciwko kanonowi pisarzy i innych ludzi kultury. Wśród jego trzydziestu pięciu sygnatariuszy znalazły się bestsellerowe autorki kryminałów Camilla Läckberg i Viveca Sten, szacowny członek Akademii Szwedzkiej Per Wästberg, znani wydawcy, a także profesorki literaturoznawstwa. Autorzy protestu twierdzą między innymi, że:

Kanon literacki tworzy się podczas czytania, powinien być żywy i zmienny. Z kolei ocena dawnych dzieł literackich zmienia się z czasem i podlega wpływom zmieniających się wartości. Kanon narzucany odgórnie przez instytucje państwa oznaczałby zmniejszenie różnorodności literatury oraz ograniczyłby zdolność kultury do podważania ustalonych prawd (…) Takie zarządzanie literaturą to zarządzanie tym, jak ludzie żyją i myślą, a to nie mieści się w granicach społeczeństwa demokratycznego.”

Z kolei profesor literaturoznawstwa Torbjörn Forslid z Uniwersytetu w Lund podkreśla, że pojęcie kanonu ma swoje źródła w religii i religijnych podziałach na pisma święte i nienatchnione apokryfy. Czyli jest to rzecz staroświecka.

Generalnie liberalni publicyści szwedzcy zgadzają się co do tego, że są takie kraje, jak na przykład Francja (o Polsce nie wspominają, bo niewiele o niej wiedzą), w których kanon literacki to coś oczywistego, ale w Szwecji zawsze stawiało się na wolność wyboru i warto przy tym pozostać.

Ma to niewątpliwie zarówno wady, jak i zalety. Sama muszę przyznać, że liceum to był jedyny czas w moim życiu, w którym przestałam lubić czytanie, bo nie odpowiadał mi rytm i plan lektur obowiązkowych. Z kolei podczas studiów udzielałam korepetycji z polskiego i było oczywiste, że młodzież czyta raczej ściągi niż lektury, a z samych lektur niewiele rozumie, raczej kuje na pamięć, że „Słowacki wielkim poetą był”. Z takiego nastawienia tylko krok do myśli: uffff, koniec szkoły, nareszcie mogę przestać czytać. Czy może być to jeden z powodów niskiego poziomu czytelnictwa w kraju?

Szwedzi bez kanonu lektur w szkole czytają więcej niż Polacy, ale w ostatnim czasie i po drugiej stronie Bałtyku czytelnictwo trochę spada. Z wyjątkiem jednej grupy wiekowej! Młodzi Szwedzi, ci w wieku od 16 do 29 lat czytają coraz więcej. W ostatnim roku poziom czytelnictwa młodych wzrósł o 6 procent i ponad 50 procent osób w tym wieku czyta co najmniej jedną książkę miesięcznie (i to w wydaniu papierowym). Czyli nie muszą, a i tak sięgają po książki. Również po ukończeniu szkoły.

Nie wiem, czy byłabym mniej mądra i ciekawa bez znajomości „Janka Muzykanta”, „Naszej Szkapy” oraz „Nad Niemnem”, które były akurat w kanonie za czasów mojego chodzenia do szkoły. Domyślam się też, że wystarczyłoby mi z powodzeniem przeczytać dwie księgi „Pana Tadeusza” zamiast całości. Generalnie jestem zwolenniczką uczenia historii literatury światowej na sposób amerykański: wystarczy znać fragmenty ważnych historycznie dzieł, a w całości czytać tylko te książki, które wzbudzą nasze szczególne zainteresowanie. Z kolei jako matka dorosłego już syna jestem szczęśliwa, że wcisnęłam mu podczas którychś wakacji w ręce „Mistrza i Małgorzatę” i że pokochał tę książkę tak samo jak ja. I że wie, kim był Bułhakow, w przeciwieństwie do profesora literatury z Danii.

Fascynuje mnie jednak nieustannie, że to co w Polsce zostałoby uznane za dno i kompletny upadek, czyli BRAK KANONU oraz lektur obowiązkowych, jest w Szwecji normalnością. Zaprawdę powiadam Wam: wszystko jest względne. Kanoniczność większości znanych nam i uznanych za kanoniczne dzieł także.

Katarzyna Tubylewicz