„Pisarze to kłamcy”, kwietniowy felieton Jakuba Ćwieka

Pisarze to kłamcy – powiedział kiedyś jeden z bohaterów noweli graficznej „Sandman” Neila Gaimana. Myślę, że wyraził się nieprecyzyjnie. Pisarze bowiem to coś więcej niż kłamcy. Kłamcą jest w zasadzie każdy z nas, a przynajmniej każdy, komu zdarza się kłamać. Pisarze natomiast, ci co sprawniejsi to oszuści. Artyści przekrętu.

Ci spośród czytelników, którzy znają mnie z pisania czegoś innego niż te felietony, wiedzą, że do tej pory zajmowałem się przede wszystkim fantastyką. To bardzo szerokie pojęcie gatunkowe, zawiera w sobie bardzo wiele podgatunków, których nie będę teraz przybliżał, bo szkoda tu miejsca na wyliczanki. Jedyne co warto wiedzieć w tym momencie, to, że główna linia podziału fantastyki to science-fiction, gdzie zwykle podstawą jest taki czy inny wsparty naukowo twór czy konstrukt oraz fantasy, gdzie ważną rolę odgrywa magia i/lub elementy nadnaturalne. To bardzo, bardzo uproszczone definicje, ale na potrzeby tego felietonu tyle wystarczy.

Pisarze fantastyki, jak wszyscy inni pisarze oszukują czytelnika. Robią to za pomocą fabularnych wolt, zmyłek, wypuszczania fałszywych tropów, ale jednocześnie umieszczają to w fantastycznej otoczce, która nieustannie przypomina czytelnikowi. To się nie dzieje. To nie mogłoby się zdarzyć, bo przecież nie ma magii, a my nie odkryliśmy teleportacji. I nawet jeśli problemy przedstawione w fantastycznej fabule są życiowe, uniwersalne i same w sobie bardzo realne, umysł czytelnika, zmuszony do nieustannego zawieszania niewiary na fantastycznym kołku, wie, że ma do czynienia li tylko z opowieścią. To trochę jak uczestniczenie w przedstawieniu iluzjonisty – by się dobrze bawić, zakładamy, że wierzymy, że to magia, ale przecież wszyscy wiemy, że nie. Twórców fantastyki, tak samo jak iluzjonistów, trudno potraktować do końca poważnie. A jeśli dodatkowo jest się krytykiem aspirującym do rangi autorytetu, bezpieczną drogą wydaje się nie traktować w ogóle. Nie widzieć.

Rzecz w tym, że o ile pisarz fantasta od samego początku rysuje bardzo wyraźną granicę umowności, o tyle inni pisarze popularnych gatunków, choć stosują w większości te same sztuczki, już tego nie robią. To nie są iluzjoniści we frakach i cylindrach. To oszuści rodem z oscarowego „Żądła”.

Piszę o tym wszystkim teraz, bo to są właśnie myśli towarzyszące mi przy okazji publikacji mojej pierwszej powieści niefantastycznej „Szwindel”. Książka ta bierze na cel właśnie oszustów, ludzi, którzy żerując na naszych marzeniach, na słabościach i lękach, a także na schematycznym myśleniu, sprawnie i gładko robią nas w konia. Myśląc o niej teraz, zastanawiam się, jak bardzo, mówiąc o tej pozycji tu i tam, wciskam potencjalnym czytelnikom kit.

No bo zacznijmy od samego napisu na okładce. Widnieje tam słowo KRYMINAŁ, którego długo nie byłem pewien. Sam, przedstawiając ten tytuł czy to wydawcy czy znajomym, określałem go mianem caper story lub heist story, co oznacza ten rodzaj opowieści, w której przestępstwo, zwykle związane z kradzieżą lub oszustwem właśnie przygotowywane jest na oczach odbiorcy. Dobrym przykładem byłby tu mój ukochany „Vabank”, „Vinci”, ale też „Żądło”, „Ocean’s Eleven” ,czy trochę bardziej fantastycznie „Incepcja”. I tak, caper story to podgatunek crime story, więc z punktu widzenia definicji, słowo na okładce pasuje tam jak ulał. Ale…

Co nam przychodzi do głowy, gdy słyszymy słowo kryminał? Czy opowieść o konstruowaniu dajmy na to napadu będzie naszym pierwszym skojarzeniem? Nie jest tak, że oczekujemy raczej trupa lub najmniej zaginięcia i żmudnego śledztwa prowadzącego nas do rozwiązania takiej czy innej zagadki? Czy to nie właśnie ta zabawa w, niejednokrotnie, makabryczne puzzle najbardziej ujmuje czytelników gatunku?

A skoro jestem świadom tego, że przeciętny odbiorca tak sobie kryminał definiuje, czy sprzedając swoją powieść tym słowem oszukuję, bazując na utartym schemacie i modzie czy nie?

Kwestia numer dwa. „Opowieść oparta na faktach” czy też „inspirowana prawdziwymi wydarzeniami”. Teoretycznie moja powieść spełnia ten wymóg. Obejrzałem kiedyś film, w którym był przedstawiony pewien numer, zainteresowałem się, poszukałem inspiracji i znalazłem prawdziwą historię, z której wziąłem kilka głównych założeń. Zmieniłem realia, zlokalizowałem, a następnie zbudowałem sobie bohaterów i relację między nimi i umieściłem to wszystko na tym fundamencie z elementami prawdziwej historii. Potem ubrałem to wszystko w inne prawdziwe opowieści, które, choć miały miejsce rzeczywiście, z tą pierwotną nie miały nic wspólnego.

I teraz, gdybym miał podać tu proporcje prawdy do fikcji, wyszłoby pewnie pół na pół. Czy to uprawnia mnie do mówienia, że „Szwindel” jest inspirowany prawdziwymi wydarzeniami? Bo tak się składa, że to kolejne określenie, które dziś sprzedaje książki.

Tyle, że czytelnik myśląc „inspirowane prawdziwymi wydarzeniami” zwykle myśli, że oto czyta zbeletryzowaną prawdziwą historię. Owszem, może tu i tam podkręconą dla efektu, gdzieniegdzie uzupełnioną domysłami, ale generalnie to prawdziwa opowieść. Czy wolno mi zagrać na tym myśleniu i wykorzystać je do swoich celów.

Podobnych kwestii kłębi się w mej głowie mrowie. Do tej pory, jako fantasta nie miałem większości tych dylematów. Mogłem co najwyżej powoływać się na innych gatunkowych autorów, przylegać do nich i cieszyć się lub przeklinać fakt, że nazywają mnie polskim Gaimanem, Kingiem czy kim tam jeszcze się zdarzało. Ludzie, którzy przychodzili na moje show iluzjonisty, wiedzieli, że mogą się spodziewać, że pokażę im parę sztuczek i tylko od mojej sprawności i bezczelności zależy czy się połapią czy nie. Teraz ja, iluzjonista, wchodząc w nowy zupełnie obszar, już na wejściu dostaję arsenał nowych trików i informacje: nie ma wyjściowych granic. Kogo zrobisz, ten twój!

Cóż, nie mogę się oprzeć tej pokusie. Obiecuję jednak – o ile obietnica oszusta warta jest cokolwiek – nie kroić nikogo za mocno i pilnować, by były to przekręty na najwyższym możliwym dla mnie poziomie.

Jakub Ćwiek